میراث آریا: اگر یک مشخصه زندگی در سیستان وجود داشته باشد که سایر جنبه‌ها و مشخصات را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بی‌تردید باد ۱۲۰ روزه است. این باد از اوایل اردیبهشت ماه شروع شده و تا شهریور و حتی مهرماه ادامه دارد که به دلیل مدت وزش به نام بادهای ۱۲۰ روزه مشهور است.

جریان باد در سیستان در تمام فصول برقرار است و بیشترین موارد وزش باد مربوط به تابستان است که از شهریور به تدریج کم می‌شود. حداکثر سرعت باد در تیرماه تا ۱۰۰ کیلومتر در ساعت می‌رسد. بیشتر مورخان اختراع آسبادها را به ایرانیان به خصوص مردمان نواحی سیستان کهن و خراسان آن روزگار نسبت می‌دهند با توجه به شرایط آب و هوایی منطقه و وزش بادهای ۱۲۰ روزه در شرق ایران وجود و حضور این پدیده قابل انکار نیست.

بدیهی است که آس بادها را در تنها در مناطقی می‌بینیم که بادخیز بوده و قدرت باد به حدی است که می‌تواند آسیاهای سنگین و عظیم را به چرخش در بیاورد و می‌توان گفت وجود بادهای صد و بیست روزه مردم منطقه را به فکر بهره‌گیری از این نیرو انداخته و موجب اختراع آسیای بادی در دور دست تاریخ در این بخش از سرزمین ایران شده است.

واژه‌شناسی (آس+باد)

از آسیای بادی Windmill با نام‌هایی چون «آسیا چرخ» «باد آس» و «آس باد» یاد شده است و اعراب به آن «طواحین الریاح» می‌گفتند. مقدسی در احسن التقاسیم طواحین الریاح سیستانی را یکی از عجایب دیار سیستان میشمارد که به وسیله باد گندم را آرد می‌کند.

واژه آس باد حاصل اشتقاق دو واژه آس و باد است. در لغت نامه معین در تعریف این واژه آورده شده: «اسی که با نیروی باد کار می‌کند. باداس» و در همین لغت نامه برای تعریف واژه «آس» می‌خوانیم دو سنگ گرد و مسطح بر هم نهاده که به وسیله آن غلات را آرد کنند. سنگ زیرین ساکن و سنگ بالایی متحرک است.

با جستجو در لغت نامه دهخدا برای تعریف دو واژه «آس باد» و «آس» به تعریف جامع‌تری بر می‌خوریم. آس باد آسیا که بقوت باد گردد. باداس - رحی الریح. (ربنجنی). اسیا چرخ» و در تعریف واژه «آس» آورده شده «آس. دو سنگ گرد و یخ برهم نهاده و زیرین را در میان میلی آهنین و جز آن از سوراخ میان زبرین در گذشته و سنگ زبرین بقوت دست آدمی یا ستور یا باد یا آب و بخار و برق گردد و حبوب و جز آن را خرد یا آرد سازد.

تاریخچه و خاستگاه آس بادها

به گواهی همه محققان داخلی و خارجی، ایرانیان اولین ملتی بودند که باد را مهار کرده و از آن به عنوان محرکه آسیاب و چرخ چاه بهره گرفتند. در کتاب شهرهای ایران روزگار پارتیان و ساسانیان از شهرهای بزرگ و قصباتی که در آن روزگار دارای آسیا بوده و قوانینی مدون جهت استفاده از آسیا دستمزد آسیابان و مال الاجاره آسیا وجود داشته از سیستان نام برده شده است.

نخستین مأخذی که در آن از آسیای بادی یاد شده یک کتاب قدیمی هندی به نام آرتاس کانتیلیاد است که ساخت آن را در ۱۴۰۰ پیش از میلاد یعنی ۳۴۰۰ سال پیش می‌داند و در آن به بالا بردن آب نیز اشاره شده است. از اوایل دوره اسلامی به بعد، در منابع و نوشته‌های موجود با صراحت درباره آسیای بادی که برای خرد کردن دانه‌ها و بالا بردن آب به کار می‌رفته، بحث شده است و خاستگاه آن را سیستان بیان کرده‌اند.

در تاریخ مسعودی (در حدود ۳۴۴ هجری) آمده است: «سگستان (سیستان) دیار باد است و همان شهری است که گویند باد آنجا آسیاها را می‌گرداند و آب را از چاه کشیده باغ‌ها را سیراب کند و در همه دنیا شهری نیست که بیشتر از آنجا از باد سود برد و خدا داناتر است.»

یکی از جغرافی‌دانان هم عصر او به نام اصطخری (حدود ۳۴۰ هجری) این موضوع را تأیید کرده و می‌گوید: در آنجا (سیستان) بادهای قوی میوزند به طوری که به سبب آن چرخ‌هایی که با باد می‌چرخند ساخته شده است. ابن حوقل نیز در کتاب خود به نام صورة الارض چنین می‌نویسد در سیستان بادهای سخت مداوم میوزد و به همین سبب در آنجا آسیاهای بادی برای آرد کردن گندم ساخته‌اند.

قزوینی جغرافی‌دان سده بعد (۶۸۲ هجری) در شرح خود درباره سیستان می‌نویسد: در آنجا هرگز باد آرام نمی‌گیرد و با توجه به آن آسیاهایی ساخته شده است که تمام خرد کردن ذرت با آن چرخ‌ها انجام می‌گیرد. آن جا سرزمین گرمی است و چرخ‌هایی دارد که با باد کار می‌کند.

در کتاب تاریخ سیستان که مؤلف آن مشخص نیست نیز در این خصوص آمده است: «اما آنچه که در ذات سیستان موجود است که در سایر شهرها نیست... دیگر آسیا چرخ کنند تا باد بچرخاند و آرد کند و دیگر شهرها مقدر باید و یا آسیاها با آب یا با دست آسیا کنند و هم از این چرخ‌ها ساخته‌اند تا آب کشد از چاه به باغ‌ها و به زمین که از آن کشت کنند چه اگر آب تنگ باشد هم چنین بسیار منفعت از باد گیرند.

در اواخر قرن نوزدهم و اواخر قرن بیستم نیز آس بادهای برخی از مناطق توسط جهانگردان شمارش شده است. ظاهراً تمام این آسیاها در منطقه‌ای بین ایران و افغانستان جمع شده‌اند چرا که در این منطقه یک گذرگاه بادخیز وجود دارد که از شمال به جنوب و به عرض تقریبی 100 کیلومتر از این نقطه می‌گذرد.

فردیناند ۱۳ آسیای بادی را که در غوریان افغانستان در غرب هرات واقع‌اند وصف می‌کند آسیاهایی که در فراه مشاهده کرده بود هنوز در حال کار بوده‌اند؛ وی هم چنین اعلام می‌کند در زابل (سیستان) ۳ آسیای بادی از کار افتاده است.

گونه‌شناسی آسبادها

انواع آسبادها بر اساس سازماندهی پلان

بر اساس بررسی‌های انجام شده بر روی آسبادهای منطقه سیستان و خراسان تفاوت‌هایی در سازماندهی پلان معماری آن‌ها دیده می‌شود. بنابراین بر اساس مطالعات تطبیقی آسبادها ایران را می‌توان به آسبادهای منفرد و خطی تقسیم نمود:
 

الف- آس بادهای منفرد مشخصه اصلی این آسبادها این است که به صورت منفرد سازماندهی شده‌اند و در این آسبادها ورودی به فضای هشتی و این فضا به دو فضای مقابل هم یعنی اس خانه و انبار هدایت می‌شود. پوشش اصلی این آسیادها از پوشش‌های منحنی است که پوشش بسیار مقاوم در برابر بادهای ۱۲۰ روزه سیستان است.
آس باد قلعه مچی سیستان نمونه‌ای از این آسبادها است که در دو طبقه ساخته شده و در طبقه فوقانی بازوی آس باد به محور مرکزی با ۸ تا ۱۲ پره به آن متصل است و قسمت فوقانی این محور متصل به دیواره‌های آس باد است و با وزش باد از طریق شکاف‌های تعبیه شده در دیوار پره‌ها به گردش در می‌آیند.

ب- آس بادهای خطی طرح پلان این آسبادها کوچک‌تر از آسبادهای منفرد است و به صورت مجزا ساخته نمی‌شود، به عبارت دیگر تمامی آسیاهای یک روستا در یک محل و در کنار هم با یک طول و عرض و ارتفاع و یک سیستم خطی ساخته می‌شوند.

نخست به خاطر این که بادهای قوی چون باد ۱۲۰روزه سیستان نتواند آن را منهدم سازد و این که هر کدام به عنوان پشت بند دیگری محسوب می‌شده و مقاومت آس باد در مقابل باد بیشتر می‌شد سپس به خاطر این که مرکزیت داشته باشند چرا که محل قرارگیری آسبادها در حقیقت محلی است که کشاورزان در آنجا پس از بازدهی محصول جمع می‌شوند و اجتماع کوچکی را برای داد و ستد و فروش گندم و آرد به وجود می‌آورند و هم این که یک چنین دیواره خطی طولانی برای شهر محافظی خوب در برابر بادهای آزار دهنده و شدید بوده که آسبادهای ساخته شده در شهرهای خراسان از این نمونه‌اند. این آسبادها دو طبقه می‌باشند که طبقه اول آس خانه و طبقه دوم پرخانه است.

انواع آس بادها بر اساس سیر تکامل

الف - آس بادهای ساده اولیه: آسبادهای اولیه مانند آسبادهای روستای نشتیفان یا قلعه مچی زابل یا آسبادهای خان شرف نزدیک نهبندان از یک ساختمان دو طبقه تشکیل شده‌اند که با مصالح خشت خام در دو طبقه با پلان ساده مربعی شکل طراحی شده‌اند.

از آن جایی که این ساختمان‌های ساده توان کارکردی کمی دارند و علاوه بر این امکان ساخت آن‌ها برای عموم کشاورزان به سادگی میسر است، هر یک از آن‌ها متعلق به یک خانواده است و یک بنای عمومی محسوب نمی‌شوند. از طرف دیگر در یک منطقه معمولاً یک نقطه مناسب‌ترین محل برای احداث آس باد است بنابراین این گونه آس بادها در نزدیکی این نقطه در کنار هم شکل می‌گیرند و اهالی نیز طبق یک قانون نانوشته در قسمت جلوی این بناها که ورودی باد به آنهاست چیزی نمی‌سازند تا آس بادها با حداکثر توان کار کنند.

در نتیجه مجموعه‌هایی از این آس بادها معمولاً در کنار هم دیده می‌شوند که منظر و خط آسمان شاخصی ایجاد می‌کنند. آسبادهایی که امروزه در نشتیفان و خان شرف موجودند اخیراً مورد مرمت قرار گرفته‌اند و تخمین‌زده می‌شود که قدمت آن‌ها به دوران صفوی برسد.

این آس بادها بازمانده‌های گروه بزرگی از آس بادهایی هستند که در تمام روستاهای شرق سیستان و خراسان امروزی گسترده شده بودند.

ب- آس بادهای دالانی: کامل‌ترین و زیباترین نوع آس بادهایی که امروزه در سیستان موجودند آس بادهایی هستند که به صورت منفرد و بسیار بزرگتر از آس بادهای ساده با آجر کاری زیبا طراحی و ساخته شده‌اند. به گفته کارشناسان، سیستانی‌ها حتی قبل از اسلام این هنر را داشته‌اند.

این آسبادها نیز از دو طبقه تشکیل شده‌اند که طبقه بالایی محل پروانه آس باد و طبقه زیرین محل قرار گرفتن سنگ آسیاست؛ اما مجرای ورود باد به صورت دالانی سرگشاده درآمده که با یک دهانه بزرگ با پره‌های جانبی شروع می‌شود که این قسمت نقش جمع‌آوری باد را به عهده دارد.

سپس باد از دو یا سه شکاف که در یک طرف دیواره این دهانه قرار دارد وارد بخش داخلی می‌شود که در آنجا پره‌ها قرار دارند. به بیان دیگر شکاف تا جلو پره، باد را هدایت می‌کند. این بخش از دالان از داخل به شکل طبقه زیرین از سه بخش تشکیل شده بخش زیر پره‌ها طبعاً به اتاق سنگ آسیا تعلق دارد.

یک راهرو با طاقچه‌هایی در اطراف این اتاق قرار دارد که به دلیل ایجاد مقاومت بالا برای سازه این سقف ایجاد شده تا رانش نیروی دینامیکی که از محور آس باد به این سقف وارد می‌شود را کنترل کند. بخش میانی که دهلیز ورودی نام دارد از یک چهارطاقی در تشکیل شده که به بیرون راه دارد و همچنین ارتباط دو اتاق دیگر از این فضا صورت می‌گیرد. بخش سوم نیز انبار موقت غله در آس باد است؛ چرا که به دلیل مقیاس بزرگتر آس باد مقدار غله بیشتری در آن آرد می‌شده و نیاز به محلی برای نگهداری آن‌ها بوده است.

به علاوه این که حضور این نوع آسبادها در مراکز جمعیتی و نزدیک قلعه‌های حکومت‌های محلی صحت این موضوع را نشان می‌دهد. طرح ساختمان این آس و بادها بسیار سازمان یافته‌تر از انواع ساده است. شکل منظم و سازه منسجم آن‌ها نشان دهنده تکامل یافتن آن‌ها در طول قرن‌ها بوده است.

ایجاد دیواری دو جداره در اتاق زیر محور آس باد به جهت پدید آوردن تکیه گاهی برای طاق زیر پره‌های آس باد تدبیری بوده که معمار برای کنترل رانش طاق ایجاد کرده است و همچنین ارتباط این بخش با بخش ورودی را با چهار طاقی زیبایی فراهم کرده است.

گزارش از: سحر رستگار ژاله

انتهای پیام/